Een poëtische plek om te herdenken
Het onderzoek van het onderduikershol is afgerond. Op verzoek van Historisch Anloo heeft landschapsarchitect Berno Strootman nu een plan uitgewerkt voor de locatie van het hol. In zijn voorstel wordt dit een sfeervolle plek voor de jaarlijkse dodenherdenking. Hieronder volgt de tekst van het voorstel, met enkele van de vele illustraties. Het plan is in zijn geheel te vinden op de website van Historisch Anloo, met alle afbeeldingen, luchtfoto’s en hoogtekaarten.
Inleiding
Figuur 1. Impressie van de inrichting. De bestaande aarden rand wordt iets verstevigd, bij de ingang komen grote veldkeien die de omgekomen mensen symboliseren.
In het Evertsbos in Anloo bevond zich tijdens de Tweede Wereldoorlog een onderduikershol. De schuilplaats bestond uit een uitgegraven ruimte in het zand die bedekt werd door een dakconstructie en takken. Ook ’s winters was het hol geheel aan het zicht onttrokken door het jonge, dichte naaldbos dat er toen stond.
Er was plaats voor twee tot drie mensen, maar er verbleven er soms meer dan tien. In september 1944 werd de schuilplaats ontdekt: vijf mensen konden ontkomen, drie mensen zijn opgepakt en op 12 oktober 1944 in Westerbork geëxecuteerd. Op 8 april 1945 zijn tien mensen die gevangen zaten in het Scholtenshuis in Groningen hier naartoe gebracht, gemarteld, geëxecuteerd en begraven. Zij zijn later elders herbegraven.
Figuur 2. De entree: nieuw hek, ‘stilstaanbank’ en begin van het keienpad.
Begin 2015 zijn hier opgravingen gedaan onder leiding van een archeoloog om eventuele gebruiksvoorwerpen en restanten terug te vinden, zoals van het oorspronkelijke keienvloertje en resten stro. Van het onderduikershol is nu alleen nog de rand te zien. De Vereniging Historisch Anloo wil graag het verleden levend houden door de plek op een ingetogen manier weer zichtbaar te maken in het landschap.
Bijzondere plek in het landschap
Het onderduikershol lag indertijd midden in een dicht naaldbos. Tijdens een storm is dit naaldbos enkele decennia geleden verdwenen. Nu ligt het hol op een open plek in het bos. Op een hoogtekaart is de omtrek van het hol goed te onderscheiden en is te zien dat het zich bevindt aan de rand van een wat lager deel van het terrein. Het ligt aan de voet van een ‘eiland’ van dennenbomen. Het is een bijzondere plek, met uitzicht over de weidse, natte vlakte met in de verte een grote koepel rododendrons. Om op deze open plek te komen, ga je eerst door een dichte laan. De gedenksteen en een eenvoudig hek markeren nu de entree naar de open plek. Vanaf deze plek wordt het zicht over de open vlakte gehinderd door een groepje eikenbomen, dat is aangeplant rondom de gedenksteen.
Ontwerp
Figuur 3. De herdenkingsplek: rand van het hol met grote veldkeien, en ‘uitwaaierend’ keienpad.
Op 4 mei komen we bijeen om te herdenken. Het ontwerp is terughoudend en accentueert de al aanwezige landschappelijke kwaliteiten. Met beperkte ingrepen wordt een verstilde, poëtische herdenkingsplek gecreëerd.
Door het nieuwe entreehek iets westelijker plaatsen te plaatsen, kan het bosje blijven staan en is toch een goed uitzicht over het open veld mogelijk. Er wordt een nieuw hekwerk van lokaal, duurzaam hout (eik, douglas, larikx, kastanje) geplaatst, dat de entree van deze bijzondere plek markeert. De bestaande gedenksteen wordt verplaatst en naast de poort in het hek neergezet. De bestaande bronzen plaat wordt vervangen door een nieuwe plaat waar alle dertien namen en een korte toelichting op staan. Voor het hek komt een ‘stilstaanbank’ om zittend, over het veld uitkijkend, stil te staan bij de gebeurtenissen uit het verleden.
Figuur 4. Nieuw hek dat de entree accentueert, en ‘stilstaanbankje’.
Er wordt een informeel pad aangelegd dat opgaat in het landschap. Het pad zal goed begaanbaar zijn. Het bestaat uit veldkeien met een vlakke bovenkant, van circa 25-35 cm doorsnede. Dit keienpad begint net iets buiten het hek: zo wordt de aandacht op deze bijzondere herdenkingsplek gevestigd. Tussen het hek en het onderduikershol worden de keien onregelmatig verspreid neergelegd, waarbij de keien in het midden dichter bij elkaar liggen en naar buiten toe ‘uitwaaieren’. Ook worden er keien ‘uitwaaierend’ neergelegd aan de voorzijde rondom het hol. De reeds bestaande aarden rand van het onderduikershol wordt aan de buitenkant verstevigd en wat opgehoogd met aarde, afkomstig uit het gebied. In de ingang van het hol komen dertien mens-grote veldkeien te staan die de dertien omgekomen mensen symboliseren. Deze grote keien staan rechtop, iets van elkaar af en zijn verankerd in de grond en aan elkaar.
Tijdens de herdenking op 4 mei verzamelen de mensen zich rondom het onderduikershol. De bloemen worden op de rand gelegd. Degene die de toespraak houdt of muziek maakt, staat op de natuurlijke verhoging in het landschap, tegen de achtergrond van de dennen. Deze plaats wordt ook gemarkeerd met een groepje veldkeien. De plek blijft onderdeel van het begrazingsbeheer van dit natuurgebied. Extra onderhoud of beheer blijft tot een minimum beperkt.
