In Anloo staat de oude bisschopskerk in het midden van het dorpsgebied. Maar welke Anlooër is zich daar nog van bewust? Oudere bewoners kunnen zich nog herinneren dat de toren met zijn parmantige dakruitertje op vele plekken en vanuit verschillende windrichtingen zichtbaar was. Van die vertrouwde doorkijkjes en vergezichten zijn er maar weinig overgebleven. Zonder dat we het in de gaten hadden is het landschap dichtgegroeid en heeft het torentje zijn functie als oriëntatiepunt verloren.
Dat was vroeger wel anders. Veel karrensporen op de omringende heide die nu liggen ingebed in de geborgenheid van het Kniphortsbos en het Evertsbos liepen rechtstreeks toe op de kerktoren. In de eerste reis- en zakatlasjes uit de achttiende eeuw stonden de silhouetten van de verschillende kerktorens als verre bakens aangegeven. En ook landmeters en kaartmakers waren voor hun driehoeksmeting in Drenthe afhankelijk van enkele spaarzame kerktorens en windmolens die zich als verre landmerken in het open heidelandschap verhieven.
Van die vergezichten kunnen we ons in het huidige, besloten landschap nauwelijks nog een voorstelling maken. Doorgaande reizigers ervoeren die openheid in vroegere eeuwen als naargeestig en onheilspellend. Maar in het begin van de twintigste eeuw, toen men nog in volle omvang van die vergezichten kon genieten, en wellicht in het besef van de aankomende veranderingen, golden de nog vele hoge en onbegroeide stuifduinen als landschappelijk attractiepunten in wandelgidsjes.
Iets van die grote leegte van het oorspronkelijke esdorpenlandschap kunnen we ervaren in een denkbeeldige voettocht aan de hand van de Franse kaart van 1811. Er waren toen nog weinig plekken in het dorpslandschap van Anloo waar de kerktoren niet zichtbaar was. Ook de parochianen uit de omliggende dorpen hadden de toren op hun zondagse tochten voortdurend in het zicht vanaf de kerkpaden die dwars over de heide liepen. En in die dagen droeg toen ook het geluid nog ver: het klokgelui van de middag of begrafenissen droeg tot in de verste uithoeken van het verstilde heidelandschap. Zo lagen Gasteren, Eext, Schipborg, Anderen en Annen vanouds onder de klokkeslag van Anloo.
Ongetwijfeld heeft de kerk als meetpunt ook een rol gespeeld bij de nieuwe ontginningen van het esdorpenlandschap. Dat begon met de opmetingen voor een verdelingskaart bij de opsplitsing van de marke in 1848. De landmeter Atlas heeft de kerktoren netjes in het midden gezet. En vooral bij de ontginning van de heidevelden rondom het dorp speelde de kerktoren bij de uitleg van nieuwe wegen een doorslaggevende rol.
In de moderne, pluriforme samenleving van Anloo heeft de kerk zijn centrale functie kunnen behouden. Deze hernieuwde vitaliteit laat zich vertalen in allerlei activiteiten in en rond het levende monument. Het gaat dan in de eerste plaats om de historische uitbeelding van de jaarlijkse etstoelzitting op Sint Magnus waar een groot deel van dorp en omgeving bij betrokken is en dat als evenement duizenden bezoekers trekt. Naast de zondagsdiensten, want God is uit Anloo nog niet verdwenen, worden er in de kerk ook tal van culturele activiteiten georganiseerd. De centrale plek in de dorpssamenleving wordt gesymboliseerd door een museaal avondlicht en in de gestileerde uitwerking van de toren in de dorpsvlag.
De vereniging Historisch Anloo heeft dan ook de handschoen opgepakt om de beeldbepalende Magnuskerk weer een centrale rol te geven in het landschap en in de samenleving. De eerste stappen hiervoor zijn reeds gemaakt. Een grote groep vrijwilligers uit Anloo is op zoek gegaan naar afbeeldingen van de kerk op schilderijen en andere kunstuitingen. Deze afbeeldingen vormen de basis voor het project.
Het door ons voorgestelde initiatief draagt bij aan kwaliteit van de omgeving waarin mensen wonen, werken en recreëren. Daarnaast brengt het project “Rondom Magnus” mensen samen en zal bijdragen aan de dorpsbinding en het behouden van sociale netwerken.
De Magnuskerk in Anloo is niet de enige kerk in Drenthe met een beeldbepalende centrale rol in het landschap, denk hierbij maar aan de kerk van Rolde en Norg. Het project Rondom Magnus is een inspiratie voor andere dorpen in Drenthe.
Doorkijkjes en zichtlijnen
Welke opdrachten zouden wij de landmeter nu meegeven als we hem het veld in stuurden om de kerktoren weer een plek in het landschap te geven?
In de eerste plaats ligt het voor de hand om daarbij een onderscheid te maken tussen dorp en buitengebied. In het dorp zou het accent moeten liggen op doorkijkjes (vensters) en in het veld op het ontwerpen van nieuwe zichtlijnen en panorama’s op het dorpssilhouet vanuit verschillende windrichtingen. Het weer zichtbaar maken van de toren in het landschap inspireert de historische landschapsbeleving en voegt een interessante dimensie toe aan het recreëren en wandelen, waar zowel landman als stadjer van kunnen genieten.
De eerste opdracht ligt op de plek van de kerk zelf. Van het voormalige kerkhof heeft men een brink gemaakt door het planten van bomen die door hun uitwas langzamerhand het zicht ontnemen op de toren. Maak de kerktoren weer zichtbaar zonder de sfeer aan te tasten.
Van belang in dit verband is ook een inventarisatie en verkenning van de bestaande fietspaden, dorpsommetjes, knapzakroutes, lange afstandspaden, stroomdalroutes en ruiterpaden. Op de trajecten die het dorp naderen kunnen plekken worden opgespoord die zich lenen voor het ontwerpen van zichtlijnen en vergezichten. Daarnaast kunnen in het landschap belvedères worden opgespoord die zich lenen voor de revitalisering van het vergezicht (bv. vanaf het hoogste duin in de Gastersche Duinen). De omringende essen bieden door hun openheid en goede ontsluiting langs de randen mogelijkheden voor het realiseren van vensters en panorama’s met een eenvoudig zitbankje in een eswal of langs de Anlooër strubben. Ook zou een betekenisvolle plek weer benut kunnen worden door de aanleg van een kunstmatige belvedère zoals op de twee opgehoogde molenplaatsen van Anloo (Molenberg), of door op een uitgekiende plek een eenvoudige uitkijktoren te bouwen zoals in het voormalige landgoed van het Kniphorstbos. Daarnaast kan overwogen worden om parallel aan oude karrensporen een voetpad aan te leggen dat op de kerk aanloopt (bv. in het Niemeijers kaampie).
Inmiddels is de schildersgroep van Laurens Boersma uit Annerveenschekanaal begonnen met het deelproject Panorama Magnus, onderdeel van ons project Rondom Magnus. Zij schilderen de omgeving van de Magnus vanuit de Magnus gezien.
Als de schilderijen klaar zijn zullen deze in het atelier van Liesbeth tentoongesteld worden gedurende de vier weken van Rondom Magnus.
